Rekonstrukcja bramy z żurawiem z 2. poł. XII/XIII w.
W trakcie badań archeologicznych grodziska, prowadzonych w trzech etapach w latach 1958-1965, 1982-1992 oraz 2006-2007, w wielu wykopach odkryto pozostałości umocnień grodu. Na podstawie analizy wyników badań i opracowania materiałów zabytkowych podjęto próby rekonstrukcji kolejnych faz rozwoju warowni i zmian jego konstrukcji obronnych. Najstarsze z nich datowane są na połowę IX wieku. W tym okresie umocniono brzeg niewielkiego, piaszczystego wzniesienia opływanego ramionami rzeki oraz wzniesiono wał drewniano – ziemny w konstrukcji przekładkowej. Być może nieco później okolice bramy zlokalizowane w miejscu ugięcia linii wału (tzw. forma zatokowa umocnień) wzmocniono od zewnątrz dodatkowo konstrukcją składającą się z drewnianych skrzyń wypełnionych kamieniami. Wały niewielkiego grodu objęły swoim zasięgiem kamienne kurhany wcześniejszego cmentarza. Co ciekawe, umocnienia te nie zostały spalone jak w przypadku większości grodów z terenów Wielkopolski a rozebrane i zniwelowane. Stało się to w ciągu II połowy X wieku. Fakt ten posłużył do sformułowania hipotezy o pochodzeniu dynastii Piastów z Kalisza. Z tego miejsca miałaby się zacząć ich akcja zajmowania całej Wielkopolski.
Konstrukcja wału z IX w. (archiwum IAE PAN)
Gród kaliski w okresie II połowy X wieku został powiększony. Składał się z dwu członów. W części północnej znajdował się drewniany kościół. W jego pobliżu odsłonięto ślady zabudowy. Wał części północnej przykrył przynajmniej dwa kamienne kurhany. Trudno określić jak daleko sięgała część południowa. Jest prawdopodobne, że linia wału mogła być tam przesuwana na południe w okresie późniejszym. Maksymalny zasięg wału na południu wyznacza obecnie tzw. ostroga w południowo – zachodnim narożniku grodu. Konstrukcja pierwszych umocnień właśnie w tym rejonie datowana jest wybudowaniem studni w południowej części warowni (budynek tzw. chaty z beczką) na okres od roku 980 do roku 1050. W okolicach Kalisza, w końcu X wieku wzniesiono również kilka innych grodów wzmacniających południowo – wschodni kraniec państwa Piastów.
Niewiele można powiedzieć o Kaliszu w XI wieku. Przypuszcza się, że mógł przetrwać najazd czeskiego króla Brzetysława w 1039, niszczący wiele grodów na terenie Wielkopolski. Niewątpliwie rozwijały się w tym okresie osady położone w pobliżu grodu. Najlepiej świadczą o tym znajdowane na ich terenie monety datowane na okres II połowy XI wieku. Z grodziska pochodzi również znalezisko datowanej na II połowę XI wieku ołowianej bulli pieczętującej dokument, przypisywanej ruskiemu księciu Izjasławowi I Jarosławowiczowi.
Przedwale z XI w. wg badań z 2007 r. (fot. D. Wyczołkowski)
Pierwsza wzmianka o grodzie pochodzi z Kroniki Galla Anonima i dotyczy wypadków z 1106 roku. W tym roku wojska księcia Bolesława II Krzywoustego zaatakowały dzielnicę jego przyrodniego brata Zbigniewa i zdobyły Kalisz po kilkudniowym oblężeniu. Nie wiadomo czy z tym faktem można wiązać spalenie północno – wschodniej części umocnień i drewnianego kościoła. Wiadomo jednak, że prawdopodobnie w początku XII wieku, po spaleniu wału i świątyni, przebudowano tę część grodu powiększając jego zasięg i przesuwając linię wału w kierunku wschodnim. Zlikwidowano jednocześnie wewnętrzny wał północnej części i prawdopodobnie wzniesiono nowy, kamienny, jednonawowy kościół w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni. Wały grodu zostały rozbudowane, podwyższone rzędem szerokich skrzyń drewnianych wypełnionych piaskiem, a przynajmniej część z nich zyskała kamienną okładzinę od strony zewnętrznej. Również w przypadku tej fazy umocnień zastosowano zatokową konstrukcję umieszczenia bramy grodu. Jak świadczą wyniki badań przeprowadzonych w 2007 roku, prawdopodobnie mieściła się ona po stronie wschodniej w pobliżu kościoła.
Wał z IX w. (archiwum IAE PAN)
Kolejne zmiany w topografii grodu nastąpiły w II połowie XII wieku. Po raz kolejny rozebrano fragment umocnień w części północno – wschodniej. Prace wiązały się z budową nowej świątyni, kolegiaty św. Pawła oraz prawdopodobnie ze zmianą miejsca bramy grodu. Wał częściowo został przesunięty na wschód i w stronę północną. Nową bramę, prawdopodobnie już wtedy, zaopatrzono w żuraw służący do podnoszenia mostu. Szczegóły takiej konstrukcji umieszczono w Kronice halicko – wołyńskiej przy opisie oblężenia Kalisza w 1229 roku przez wojska Konrada Mazowieckiego oraz oddziały ruskich książąt Daniela i Wasylki. Przebudowane zostało również wnętrze grodu. Można przypuszczać, że zniknęła wtedy wcześniejsza zabudowa warowni. Na przykład wiadomo, że z otoczenia kościoła zniknął warsztat rzemieślniczy przeniesiony na teren osady rzemieślniczo – handlowej, obecnego Starego Miasta. Wewnątrz grodu postawiono prawdopodobnie ceglany budynek palatium, być może wbudowany w południową linię wału centralnej części, a na zachodnim wale ceglaną wieżę obronną. Z uwagi na brak dobrych materiałów datujących nie wiadomo co stało się z częścią południową grodu. Przypuszcza się, że mogła ona zostać opuszczona już w końcu XII wieku.
Wał z IX w. (fot. K Dąbrowski)
Zasięg grodu w X-XI w. (oprac. D. Wyczółkowski)
Trudno ocenić, czy była to przemyślana decyzja czy skutek na przykład klęski żywiołowej. Wiadomo, że część umocnień w tym rejonie mogła zostać zniszczona przez wodę w trakcie gwałtownego wylewu rzeki. Trudno jednak w sposób jednoznaczny datować te fakty. W tym okresie nastąpił dalszy rozwój osad związanych z grodem. W 1233 roku wojska śląskich książąt Henryka Brodatego i jego syna, Henryka Pobożnego, w trakcie wojny z Władysławem Odonicem zdobyły Kalisz. Jednakże, wbrew wcześniejszym poglądom, obecnie przypuszcza się, że gród funkcjonował prawdopodobnie do końca XIII wieku kiedy to ostatecznie dostał się w ręce prywatne. W tym okresie, od około 1257 roku, 2 kilometry na północ od grodu rozwijało się już miasto lokacyjne.
Dariusz Wyczółkowski
© MOZK 2024 | BEVEL STUDIO