Na okres od około IV do VII wieku datuje się kryzys osadnictwa na terenie obecnej Polski. Charakteryzuje się on opuszczeniem osad i znacznym rozrzedzeniem odnajdywanych śladów obecności grup ludzkich. Jednak analizując materiały archeologiczne, już od VI wieku widoczny jest proces powolnego, ponownego zasiedlania opuszczonych terenów. Za najstarsze z takich stanowisk w środkowym biegu Prosny uważa się stanowisko Kalisz – Wydarte zlokalizowane na terenie, gdzie obecnie znajduje się Wojewódzki Szpital Zespolony w Kaliszu. Odkryte w trakcie badań archeologicznych zabytki pozwoliły wstępnie datować początki tej osady na VII w. W wieku IX, w środkowym biegu Prosny, istnieje już cały zespół osad. W dzielnicy Kalisz – Ogrody, w dolinie rzeki, wzniesiono w tym okresie niewielki gród obronny obok którego funkcjonowała osada.

Na południe od niego, na terenie dzisiejszego Zawodzia założono drugi, większy gród. Teren ten był bardziej atrakcyjny dla osadnictwa ze względu na warunki terenowe. Dolina rzeki osiąga tu szerokość około 2,5 km. Tutaj też dochodzą do Prosny jej dwa prawobrzeżne dopływy- Swędrnia i Pokrzywnica (Cienia). Kolejna koncentracja osad związana jest ze stanowiskami w Kaliszu – Piwonicach i Lisie. W IX i X wieku, centralnym punktem całego zespołu staje się gród położony w obecnej dzielnicy Kalisz – Zawodzie. Tutaj, zapewne już w IX wieku, powstaje skupisko początkowo niewielkich osad. W X wieku jest to już dobrze zorganizowana społeczność. Ślady jej pobytu w postaci obiektów mieszkalnych i produkcyjnych, ceramiki czy monet używanych prawdopodobnie w codziennych transakcjach, znajdowane są w trakcie badań archeologicznych prowadzonych na terenie dzielnic Kalisz – Stare Miasto, Kalisz – Zawodzie, Kalisz – Rajsków. W XI i XII wieku tereny obecnego Kalisza – Starego Miasta zajmuje duża rzemieślniczo – handlowa osada. W trakcie badań archeologicznych odkryto tu liczne pracownie związane z obróbką żelaza, wytwarzaniem naczyń ceramicznych i szkła. Oprócz tego podczas wieloletnich prac badawczych znaleziono piece, paleniska i obiekty mieszkalne. Niewątpliwie do najciekawszych należy zaliczyć unikalną w skali kraju pracownię szklarską z pozostałościami pieców i rzadkim zestawem zabytków związanych z produkcją szklarską – ułamkami tygli do przetopu szkła, setkami wyrobów szklanych i półfabrykatów.

Znalezione zabytki pozwalają na rekonstrukcję kontaktów handlowych mieszkańców osad z terenami Rusi, południa i północy Europy. Liczne monety wskazują na znaczne upieniężnienie rynku i pośrednio na zamożność społeczności zamieszkującej osady związane z grodem. Na terenie osady rzemieślniczo – handlowej funkcjonował kościół Najświętszej Panny Maryi przy którym w końcu XII lub może raczej na początku XIII wieku ulokowano siedzibę kaliskiego archidiakona. Jego początki prawdopodobnie sięgają XII wieku.

Być może w II połowie XII wieku ufundowano kościół św. Gotarda na osadzie założonej na skłonie wysoczyzny, przy drodze w stronę przeprawy przez dolinę Prosny. Czas fundacji kościoła św. Wojciecha pozostaje nieznany, Niewątpliwie funkcjonował on w końcu XIII wieku na osadzie przy grodzie. Trudno jednak powiedzieć, czy istniał już wcześniej. W literaturze naukowej pojawiają się poglądy odnoszące ten fakt do XII czy nawet XI wieku.

Rozwój miasta lokacyjnego w II połowie XIII wieku niekorzystnie wpłynął na osadnictwo związane z ośrodkiem na dzisiejszym Zawodziu. Na terenie osad Stare Miasto, Rajsków i osady przy grodzie, w końcu XIII wieku lokowano wsie.

Dariusz Wyczółkowski