Rekonstrukcja kolegiaty romańskiej z XII wieku
Druga połowa wieku XII to czas ponownego rozwoju ośrodka w Kaliszu. Niewątpliwie atutem było jego strategiczne położenie na szlakach łączących najważniejsze dzielnice podzielonej Polski. Tędy przebiegały szlaki łączące Wielkopolskę z Małopolską oraz Śląsk z Kujawami i Mazowszem. W postanowieniach testamentu Bolesława Krzywoustego Kalisz został wraz ze wschodnią Wielkopolską włączony do dzielnicy senioralnej.
Fragment fundamentów kolegiaty (for. K. Dąbrowski)
Po wygnaniu w 1146 roku księcia seniora, Władysława II, wschodnią Wielkopolskę przyłączono do dzielnicy Mieszka III obejmującej pierwotnie tylko tereny Wielkopolski zachodniej z Poznaniem. Prawdopodobnie na początku II połowy XII wieku z fundacji Mieszka III, w miejscu wcześniejszego obiektu, zostaje wzniesiona kolegiacka świątynia św. Pawła. Wtedy też zostały zapewne ufundowane prebendy kanonickie.
Fundamenty kolegiaty i cmentarz przy świątyni (rys. E Gumińska)
Położenie kolegiaty na tle grodziska (oprac. D. Wyczółkowski)
Kaliski kościół był budowlą jednonawową o płytkim prezbiterium zakończonym apsydą oraz przylegającą od zachodu wieżą na planie stojącego prostokąta. Wymiary zewnętrzne nawy to około 17 m ×15m a wieży 10 m × 5,5 m. Całkowita długość to około 23 m. Szerokość mierzona wewnątrz prezbiterium wynosi około 4 m. Fundamenty kościoła o szerokości dochodzącej do 2,7 m, wykonano z dużych, nieregularnych kamieni oraz otoczaków.
Co ciekawe w trakcie budowy wzmocniono grząski grunt układając kamienie fundamentu na ruszcie lub na wbijanych w grunt palach. W skali polskiej architektury wczesnośredniowiecznej jest to rozwiązanie unikalne, dotychczas niespotykane w innych obiektach wznoszonych w tym okresie. Nawa główna przykryta była zapewne drewnianym stropem. Można też założyć istnienie sklepienia w prezbiterium i kończącej je apsydzie.
Medalion ze Św. Mateuszem (fot. M. Osiadacz)
Medalion ze smokiem (fot. M. Osiadacz)
Jak wynika z analizy zachowanych fragmentów detalu architektonicznego, płaszczyzna ścian we wnętrzu apsydy, a być może i w prezbiterium, rozczłonkowana została półkolumnami podtrzymującymi zapewne gzyms na którym opierało się sklepienie. Rozglifione okna ścian nawy obramowane były kolumienkami i zamknięte kolorowymi witrażami. Ściany zewnętrzne wieńczył gzyms podtrzymywany przez fryz arkadowy. W literaturze podkreślany jest wysoki poziom techniczny oraz poziom artystyczny kamieniarki. W czwartej ćwierci XII wieku nastąpiła przebudowa obiektu. W jego zachodniej części została wzniesiona empora- rodzaj balkonu wysuniętego w głąb nawy od strony zachodniej bądź otwartego na nawę pomieszczenia przeznaczonego dla księcia oraz jego rodziny. W przypadku kolegiaty kaliskiej w rekonstrukcji wnętrza rozpatrywana była możliwość obu tych rozwiązań. Komunikację z emporą zapewniała klatka schodowa umieszczona w dostawionej do korpusu nawowego wieżyczce oraz schody umożliwiające przejście wprost z nawy.
Strzemię inkrustowane złotem znalezione przy kolegiacie (archiwum IAE PAN)
Fundamenty kolegiaty na początku lat 90.
Kolegiata na kaliskim grodzie najprawdopodobniej nie została zniszczona przy zdobyciu Kalisza przez wojska Henryka Brodatego w 1233 roku i jak wynika z analizy źródeł pisanych funkcjonowała co najmniej do końca XIII wieku. Uważa się, że świątynię, gród wraz okolicznymi wsiami zniszczyli w 1331 roku Krzyżacy bezskutecznie próbujący zdobyć otoczony murami Kalisz. Architektura kolegiaty kaliskiej była inspiracją dla budowniczych wielu późniejszych jednonawowych kościołów zespolonych z zachodnią wieżą. Wśród nich wyróżnia się dobrze zachowany kościół w położonym na południe od Kalisza Kotłowie niemal bliźniaczo podobny do rekonstruowanej bryły kaliskiej kolegiaty. Jego budowę datuje się na koniec XII wieku.
Dariusz Wyczółkowski
© MOZK 2024 | BEVEL STUDIO