Najstarszym zespołem z terenu Kalisza, zawierającym emisje zachodnie, był odkryty w początkach lat 90. XX wieku skarb na terenie dawnej wsi Rajsków, położonej po prawej stronie Prosny, niedaleko dawnego grodu na Zawodziu. Depozyt ukryty około roku 1000, pierwotnie mógł zawierać co najmniej kilka lub kilkanaście tysięcy monet i ozdób (ryc. 4). Jego część zachowana w kaliskim muzeum liczy 38 całych oraz 386 fragmentów monet orientalnych i zachodnioeuropejskich, a także pokawałkowane ozdoby.

Część zachowanych zabytków nosi ślady charakterystycznych drobnych nacięć, peksów, co może wskazywać na to, że pierwotnie ta część depozytu znajdowała się w środowisku skandynawskim. Odkryte w skarbie monety orientalne wybijane były między końcem VII a ostatnimi latami X stulecia. Numizmaty zachodnioeuropejskie reprezentują emisje z Niemiec, Czech, Danii oraz ich naśladownictwa. W zespole znalazła się również pierwsza polska moneta – denar z przedstawieniem strzały, symbolu Słowa Bożego, wyemitowany w pierwszych latach panowania Bolesława Chrobrego (ryc. 5).

Z terenu Kalisza pochodzi również skarb z Majkowa, zdeponowany po 1016 r. a odkryty w 1865 r. W jego składzie znalazły się również monety niemieckie, czeskie, a także angielskie i węgierskie. W depozycie zarejestrowano denar Chrobrego „Princes Poloniae”. Monetom towarzyszyły srebrne ozdoby. Kolejne depozyty z południowo-wschodniej Wielkopolski z przełomu X i XI stulecia zostały odkryte na południowy – zachód od Kalisza. Zapewne najstarszy, ukryty po 976 r., pochodzi z miejscowości Sieroszewice, następny z Masanowa, zdeponowano po 985 r., a trzeci z Ołoboku, ukryto w ziemi po  983 lub po 1000 r. Wszystkie zachowane są fragmentarycznie, ale zostały zdeponowane najpewniej w czasach panowania Mieszka I lub w początkach rządów Bolesława Chrobrego. Pojedyncze monety z tego okresu zanotowano w Kaliszu-Zawodziu, Kaliszu Starym Mieście, ale także w nadprośniańskich miejscowościach Kurza i Żerniki.

Najwięcej wczesnośredniowiecznych monet odkrytych pojedynczo i w skarbach na terenie Kalisza i regionu stanowią okazy wybijane od ostatniej tercji XI po połowę XII wieku. Większość z nich to denary krzyżowe, których część emitowana była w Saksonii, a część w Polsce, głównie w ostatniej dekadzie XI stulecia. Odkryte na Starym Mieście, a także na grodzisku Zawodzie krzyżówki należą do popularnych typów: z krzyżem perełkowym, z krzyżem prostym i z pastorałem na awersie oraz rzadkich okazów z przedstawieniem głowy, emitowane przez biskupów wrocławskich. Pozostałe, to przede wszystkim oficjalne emisje piastowskich władców: Bolesława Śmiałego (ryc. 6), Władysława Hermana (ryc. 7), Bolesława Krzywoustego (ryc. 8) i jego dwóch synów Władysława Wygnańca (ryc. 9) oraz Bolesława Kędzierzawego (ryc. 10), które poza grodziskiem na Zawodziu i Starym Miastem, odkryto również na osadzie przy ul. Wydarte. Najmłodszą monetą piastowską, związaną chronologicznie z funkcjonowaniem grodu na Zawodziu przed lokacją Kalisza jest słabo zachowany denar przypisywany Władysławowi Laskonogiemu lub Władysławowi Odonicowi (ryc. 11).

Do znalezisk kruszcowych z terenu Kalisza z końca XI lub początków XII w. zaliczyć należy również skarb z Dobrzeca – wsi o wczesnośredniowiecznym rodowodzie. Zespół jest złożony z 584 zabytków: 579 placków srebra, trzech fragmentów wczesnośredniowiecznych kaptorg oraz dwóch monet (ryc. 12). Młodsza z nich – połówka denara krzyżowego, mogła być wybita w końcowym okresie rządów Hermana lub w czasie panowania księcia Zbigniewa w Wielkopolsce. Być może odkryty srebrny kruszec pochodził z eksploatowanych we wczesnym średniowieczu złóż ołowiu i srebra zlokalizowanych na pograniczu Małopolski i Śląska.

Poza Kaliszem, dużym skupiskiem znalezisk monet z przełomu XI i XII stulecia są tereny od wsi Dębniałki Kaliskie po Żerniki, położone na skraju terasy nadzalewowej Prosny. Odkrycia te obejmują trzy skarby oraz dwa znaleziska luźne. Najwięcej informacji wiąże się z depozytem z Jastrzębnik (ryc. 13). Został on ukryty na terenie wczesnośredniowiecznej osady. Zespół w zachowanej części liczy 922 zabytki: 48 monety zachodnie (niemieckie, czeskie i morawskie, węgierskie oraz jeden fragment denara duńskiego), 714 denarów krzyżowych, w tym okazy przypisywane mennicy w Kaliszu (ryc. 14), 158 placków srebra oraz dwie ozdoby. Zespół ten datować można na koniec XI w. Z pobliskich Jastrzębnikom Żernik pochodzi prawdopodobnie kolejny zespół wczesnośredniowieczny z pierwszych lat XII stulecia, w którym znalazły się późne emisje polskich krzyżówek, związane z mennictwem Sieciecha i księcia Zbigniewa. Ostatnim z wymienionych depozytów jest zespół z Żegocina, odkryty w XIX w. Nieznana jest dokładna jego zawartość, ale miały się tam znajdować młodsze emisje denarów krzyżowych z drugiej połowy XI stulecia. Znaleziska gromadne uzupełniają pojedyncze znaleziska krzyżówek z Jastrzębnik i Dębniałek Kaliskich.

Trzecim zgrupowaniem znalezisk wczesnośredniowiecznych monet jest obszar między Zbierskiem a Słuszkowem, położony nieco ponad 20 km na północny wschód od Kalisza, między rzekami Bawół i Powa, prawymi dopływami Warty. Pod względem liczby odkrytych zabytków teren ten wyróżnia się szczególnie. Pochodzą stąd dwa wielkie skarby ze Słuszkowa, mniejszy ze Zbierska oraz zachowany fragmentarycznie jedenastowieczny depozyt z Mycielina, ze znanymi jedynie ozdobami. Poza tym z wczesnośredniowiecznej osady w Słuszkowie pochodzi co najmniej jeden denar krzyżowy z wyobrażeniem pastorału z przełomu XI i XII, odkryty luźno na osadzie. Najstarszy z opisywanych zespołów jest skarb ze Zbierska. Ukryty został pod koniec lat osiemdziesiątych XI stulecia. Większą część skarbu wydobyto w 1937 r., a pozostałą w 2006 r.

W zbiorach muzealnych znajduje się obecnie 190 zabytków: 146 monet, 26 fragmentów ozdób oraz 18 placków srebra. Pierwsza grupa zabytków zawiera przede wszystkim saskie denary krzyżowe (82 sztuki), głównie z krzyżem perłowym na awersie (ryc. 15) oraz z krzyżem prostym, w tym jeden egzemplarz przypisywany mennicy w Kaliszu. Pozostałe w zespole monety to dirhemy, monety niemieckie, czeskie i morawskie, węgierskie, angielskie, duńskie oraz skandynawskie, imitacje monet angielskich. Najbardziej spektakularnymi skarbami z regionu kaliskiego są dwa wielkie zespoły ze Słuszkowa. Pierwszy odkryty przypadkowo w 1935 r. liczył pierwotnie być może nawet 20 tysięcy zabytków. Do dziś w zbiorach kaliskiego muzeum zachowało się 13061 srebrnych przedmiotów. W skład zespołu wchodzą przede wszystkim denary krzyżowe. Spośród nich zdecydowanie dominują najmłodsze emisje krzyżówek z krzyżem perełkowym, z krzyżem prostym oraz z pastorałem na awersie. Monety takie były głównym składnikiem większości skarbów z terenu ówczesnej Polski z okresu końca XI i początku XII w.

W odróżnieniu od innych skarbów z tych czasów, gdzie przeważają denary krzyżowe z pastorałem, w pierwszym zespole słuszkowskim dominują krzyżówki z przedstawieniem krzyża prostego na awersie, które wybijane były najpewniej w pobliskiej mennicy kaliskiej w czasie panowania Władysława Hermana i księcia Zbigniewa (ryc. 16). W skarbie wystąpiły niezmiernie rzadkie duże denary Sieciecha z jego imieniem i znakiem na awersie. Większość (120 sztuk) należy do typu I (ryc. 17). Na awersie został przedstawiony znak Sieciecha i inskrypcja z jego imieniem, a na rewersie krzyż kawalerski z charakterystycznym szerokim łukiem. Pozostałe dwie sztuki, należą do typu II z tzw. monogramem na rewersie (ryc. 18).

Depozyt Słuszków I zawiera jedynie 72 monety obce: arabskie dirhemy, denary niemieckie, czeskie, morawskie, węgierskie, angielskie oraz pojedyncze numizmaty duński i skandynawski. Były one emitowane od X po początki XII stulecia W skarbie Słuszków I oprócz monet o nominale denara znalazły się nieliczne półdenarowe frakcje – obole, w liczbie 54 sztuk. Z tego 50 egzemplarzy nosi na awersie przedstawienie krzyża perełkowego (ryc. 19). Najmłodszą dobrze datowaną monetą w skarbie jest denar króla Węgier Kolomana (1095-1116) z połowy okresu panowania władcy (ryc. 20), co pozwala określić depozyt ze Słuszkowa jako najmłodszy znany zespół z ziem polskich, zamykający chronologicznie epokę dominacji denarów krzyżowych w polskim obiegu pieniężnym.

W roku 2020 w Słuszkowie został odkryty kolejny skarb, liczący 6700 zabytków, złożony głównie z najmłodszych emisji denarów krzyżowych, znanych z zespołu Słuszków I (ryc. 21). Poza wcześniej wymienionymi trzema obszarami występowania monet wczesnośredniowiecznych emitowanych po połowie XI w. w regionie kaliskim, kolejne zanotowano na osadach wczesnośredniowiecznych w Kamieniu – denar krzyżowy z ostatniej ćwierci XI w. z krzyżem perełkowym oraz w Cieszykowie trzy kolejne zabytki. Trudny do precyzyjnego wydatowania denar naśladowniczy denara Ottona i Adelajdy oraz denar krzyżowy z wyobrażeniem pastorału oraz zbliżoną do kwadratu miedziana blaszkę z wybitym stemplem denara krzyżowego z przedstawieniem krzyża prostego na awersie i krzyża kawalerskiego na rewersie (ryc. 22).. Zabytek nie ma otworu, więc nie służył jako zawieszka. Jest to zapewne próba mennicza, może z pobliskiej mennicy w Kaliszu?

dr Adam Kędzierski